സൂറത്തുല്‍ മുഅ്‌മിന്‍ : 21-37

മൂസാ (عليه الصلاة والسلام) നബിയുടെയും, അദ്ദേഹത്തിന്റെ ശത്രുക്കളായിരുന്ന ഫിർഔൻ, ഹാമാൻ, ഖാറൂൻ എന്നിവരുടെയും കഥയെ അനുസ്മരിപ്പിച്ചുകൊണ്ട് അടുത്ത വചനത്തിൽ അല്ലാഹു നബി (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) തിരുമേനിയെ ധൈര്യപ്പെടുത്തുകയും, സമാധാനിപ്പിക്കുകയും ചെയ്യുന്നു.

ഫിർഔന്റെ മന്ത്രിയായിരുന്ന ഹാമാനെയും, വമ്പിച്ച ധനികനും ധിക്കാരിയുമായിരുന്ന ഖാറൂനെയും സംബന്ധിച്ച വിവരങ്ങൾ ഇതിനുമുമ്പു കഴിഞ്ഞുപോയിട്ടുണ്ട്.

മൂസാ നബി (عليه الصلاة والسلام) യുടെ ജനനകാലത്തു ഇസ്രാഈല്യരിൽ ജനിക്കുന്ന ആൺകുട്ടികളെയെല്ലാം കൊന്നൊടുക്കുവാൻ ഫിർഔൻ ചെയ്തിരുന്ന പ്രഖ്യാപനമല്ല ഇവിടെ ഉദ്ദേശ്യം. അതിനുശേഷം, മൂസാ നബി (عليه الصلاة والسلام) ക്ക് പ്രവാചകത്വം കിട്ടിയപ്പോൾ ജനങ്ങൾ അദ്ദേഹത്തിൽ വിശ്വസിക്കുന്നതു തടയുവാൻവേണ്ടി പിന്നീടു അവൻ ചെയ്ത പ്രഖ്യാപനമാണ് ഇത്.

‘മൂസാ കേവലം ഒരു ജാലവിദ്യക്കാരൻമാത്രമാണ്; നമ്മുടെ എതിരാളി എന്ന നിലക്ക് അവനെ കൊലപ്പെടുത്തുന്നതു നമ്മുടെ അന്തസ്സിനു ചേർന്നതല്ല; അതു തെറ്റുദ്ധാരണകൾക്ക് കാരണവുമാണ്; അതുകൊണ്ടു അവനെ കൊല്ലുന്നതു നന്നല്ല’ എന്നൊക്കെ ചിലർ ഫിർഔനെ ഉപദേശിച്ചിരുന്നതുകൊണ്ടാണ് ‘എന്നെ വിട്ടേക്കിൻ, ഞാൻ മൂസായെ കൊലപ്പെടുത്തട്ടെ’ (ذَرُونِي أَقْتُلْ مُوسَى) എന്ന് അവൻ പറഞ്ഞതെന്നു ഖുർആൻ വ്യാഖ്യാതാക്കൾ പറഞ്ഞുകാണുന്നു. ഒരു പക്ഷേ, ആരോ ചിലർ തന്നെ മുടക്കിയതുകൊണ്ടുമാത്രം താൻ മൂസായെ കൊല്ലാതിരിക്കുകയാണെന്നു വരുത്തിത്തീർക്കുവാൻവേണ്ടി പറഞ്ഞതാണെന്നും വരാം. അല്ലാഹുവിനറിയാം. ഏതായാലും, മൂസായെ അവന്റെ പുതിയ വാദവുമായി വിട്ടേക്കുന്നപക്ഷം തങ്ങളുടെ മതം അപകടത്തിലാണെന്നും, അവന്‍ നാട്ടിൽ കുഴപ്പങ്ങൾ ഉണ്ടാക്കിത്തീർക്കുമെന്നുമാണ് ഫിർഔൻ വധശിക്ഷക്കു ന്യായം പറയുന്നത്. ഇതു ഒരർത്ഥത്തിൽ ശരിയുമാണ്. ശിർക്കും സ്വേച്ഛാധിപത്യവും നിഷ്കാസനം ചെയ്ത് പകരം തൗഹീദും, സദാചാരവും പ്രചരിപ്പിക്കുകയാണല്ലോ മൂസാ (عليه الصلاة والسلام) നബിയുടെ ദൗത്യലക്ഷ്യം. അതു പ്രായോഗികമാകുന്നതോടെ നാടിന്റെ സ്വഭാവം മാറുകയും ചെയ്യും. ഈ ലക്ഷ്യം പരാജയപ്പെടുത്തുവാൻ ഫിർഔനു ഉപയോഗിക്കുവാനുള്ള ആയുധം, കയ്യൂക്കും, അക്രമവുമാണെങ്കിൽ, അതിനെ ചെറുക്കുവാനുളള മൂസാ (عليه الصلاة والسلام) യുടെ ആയുധം അല്ലാഹുവിനോടുളള സഹായാർത്ഥനയാകുന്നു. വധോദ്യമത്തിനെതിരിൽ ഈ വമ്പിച്ച ആയുധപ്രയോഗം തന്നെയാണ് അദ്ദേഹം നടത്തിയതും. അതാണ് 27ആം വചനത്തിൽ നാം കാണുന്നത്.

‘സത്യത്തിനു സഹായകനില്ലാതാവുകയില്ല’ (لا يعدم الحق ناصرا) എന്നൊരു പഴമൊഴിയുണ്ട്. അതുപോലെ-ഇതാ- ഈ അവസരത്തിൽ ഒരു മാന്യൻ മുമ്പോട്ടു വരുന്നു! നിഷ്പക്ഷമായും, വസ്തുനിഷ്ഠമായും കാര്യങ്ങളെ വിലയിരുത്തിക്കൊണ്ട് അദ്ദേഹം ആ വധോദ്യമത്തെ സധീരം ഗുണദോഷിക്കുന്നു:

ഫിർഔന്റെ കക്ഷിയിൽപ്പെട്ട ഈ മാന്യ പുരുഷൻ യഥാർത്ഥത്തിൽ ഒരു സത്യവിശ്വാസിയാണ്. എങ്കിലും, പ്രത്യക്ഷത്തിൽ അദ്ദേഹം മൂസാ (عليه الصلاة والسلام) നബിയിൽ വിശ്വസിക്കാത്തവരുടെ കൂട്ടത്തിലായിരുന്നു. അതിനാൽ അദ്ദേഹത്തിനു – നിഷ്പക്ഷനായ ഒരു ഗുണകാംക്ഷി എന്ന നിലക്കു-കാര്യങ്ങൾ കൂടുതൽ തുറന്നു കാണിക്കുവാൻ അവസരം ലഭിക്കുമല്ലോ. മൂസാ (عليه الصلاة والسلام) സത്യവാദിയാണെന്നു അദ്ദേഹം തീർത്തു പറഞ്ഞില്ലെങ്കിലും അതിലേക്കുള്ള സൂചനകൾ അദ്ദേഹം നൽകുന്നുണ്ട്. മൂസാ (عليه الصلاة والسلام) സത്യവാദിയാണെങ്കിൽ, അദ്ദേഹത്തിൽ വിശ്വസിക്കാത്തപക്ഷം ഉണ്ടായേക്കുന്ന ഭവിഷ്യത്തുകളെപ്പറ്റി ചിന്തിച്ചു നോക്കുവാൻ അദ്ദേഹം ഗൗരവപൂർവ്വം താക്കീതും ചെയ്തിരിക്കുന്നു. മനസ്സാക്ഷിയുള്ളവരുടെ ഹൃദയങ്ങളിലേക്കു തുളച്ചു ചെല്ലുവാൻ പോരുന്നതാണ് ആ പ്രസ്താവന. അതിന്റെ ഉൾക്കനം മനസ്സിലാക്കിയതുകൊണ്ടായിരിക്കണം ഫിർഔൻ-അദ്ദേഹത്തോട് കയർക്കുകയോ, തർക്കിക്കുകയോ ചെയ്യാതെ- എന്റെ അഭിപ്രായത്തിൽ നന്നായിത്തോന്നുന്നതു മാത്രമാണ് ഞാൻ നിങ്ങളോടു പറയുന്നതെന്നും, ഞാൻ നിങ്ങളെ ശരിയായ വഴിക്കു തന്നെയാണ് നയിക്കുന്നതെന്നും സൗമ്യ സ്വരത്തിൽ പ്രസ്താവിക്കുന്നത്.

അല്ലാഹുവിന്റെ അസ്തിത്വത്തെയും, അവന്റെ രക്ഷാകർത്തൃത്വത്തെയും, നിഷേധിക്കുന്നവരായിരുന്നില്ല യഥാർത്ഥത്തിൽ ഫിർഔനും കൂട്ടരും എന്നു ഈ പ്രസ്താവനയിൽനിന്നും മറ്റും മനസ്സിലാക്കാവുന്നതാണ്. പക്ഷേ, ധിക്കാരവും, അധികാരപ്രമത്തതയും നിമിത്തം മനസ്സാക്ഷിയെ വഞ്ചിച്ചുകൊണ്ട് അവൻ സത്യത്തെ വാഗ്മൂലവും, പ്രവൃത്തിമൂലവും നിഷേധിക്കുകയാണ് ചെയ്തത്. ക്രമേണ ഔദ്ധത്യം വർദ്ധിക്കുകയും, ‘ഞാനല്ലാതെ നിങ്ങൾക്കു വേറെ ഒരു ആരാധ്യനുളളതായി എനിക്കറിവില്ല’ (ماَ عَلِمتُ لَكُم مِّنْ اِلَهِ غَيْرِي) എന്നും ‘ഞാനാണ് നിങ്ങളുടെ ഏറ്റവും ഉന്നതനായ റബ്ബ്’ (اَناَ رَبُّكُمُ الأَعْليَ) എന്നും പ്രഖ്യാപിക്കുവാൻ അവൻ ചങ്കൂറ്റം കാണിക്കുകയും ചെയ്തു. സത്യം മനസ്സിലാവാത്തതുകൊണ്ടോ, ദൃഷ്ടാന്തങ്ങൾ ബോധ്യപ്പെടാത്തതുകൊണ്ടോ അല്ല, നേരെമറിച്ച് ധിക്കാരവും അഹങ്കാരവും കാരണം മനസ്സാക്ഷിയെ മറച്ചുവെച്ചതുകൊണ്ടാണ് ഫിർഔനും ജനതയും മൂസാ (عليه الصلاة والسلام) നബിയെയും, തൗഹീദിനെയും നിഷേധിച്ചതെന്നു അല്ലാഹു വ്യക്തമായിത്തന്നെ പ്രസ്താവിച്ചിരിക്കുന്നു. മൂസാ (عليه الصلاة والسلام) നബിക്കു നൽകപ്പെട്ടിരുന്ന ഒമ്പതു ദൃഷ്ടാന്തങ്ങളെക്കുറിച്ചു പ്രസ്താവിച്ചശേഷം അവരെപ്പറ്റി സൂ: നംല് 14ൽ അല്ലാഹു പറയുന്നു: وَجَحَدُوا بِهاَ وَاسْتَيْقَنَتْهاَ اَنْفُسُهُمْ ظُلْمًا وَعُلُوَّا (തങ്ങളുടെ മനസ്സുകൾ അവയെ ദൃഢമായി ഉറപ്പിച്ചിരിക്കെ അക്രമവും, പൊങ്ങച്ചവുമായിക്കൊണ്ടു അവരതിനെ നിഷേധിച്ചു).

മൂസാ (عليه الصلاة والسلام) നബിയുടെ ജനത അദ്ദേഹത്തെ വധിക്കുവാൻ ശ്രമിച്ചപ്പോൾ, ‘എന്റെ റബ്ബ് അല്ലാഹുവാണെന്നു പറഞ്ഞതിന്റെ പേരിൽ നിങ്ങൾ ഒരാളെ കൊലപ്പെടുത്തുകയാണോ എന്നു അവരുടെ കൂട്ടത്തിൽപ്പെട്ട ഒരു സത്യവിശ്വാസി ആക്ഷേപിച്ചതുപോലെ, നമ്മുടെ നബി (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) തിരുമേനിയുടെ ജനത തിരുമേനിയെ കൊല ചെയ്‌വാൻ ഉദ്ദേശിച്ച അവസരത്തിൽ, അതേ വാക്കു പറഞ്ഞുകൊണ്ടു തിരുമേനിയെ സഹായിച്ച ഒരു സത്യവിശ്വാസി ആ ജനതയിലും ഉണ്ടായിട്ടുണ്ട്. അതെ, അബുബക്കർ സിദ്ദീഖ്‌ (رضي الله عنه) ഇമാം ബുഖാരി (رحمه الله) ഉദ്ധരിക്കുന്നു: ‘ഉർവത്തുബ്നു സുബൈർ (رضي الله عنهما) പറയുകയാണ്: റസൂൽ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) തിരുമേനിയെക്കൊണ്ടു മുശ്രിക്കുകൾ പ്രവർത്തിച്ച ഏറ്റവും കഠിനകൃത്യം ഏതായിരുന്നുവെന്ന് ഞാൻ അബ്ദുല്ലാഹിബ്നു അംറ് (رضي الله عنهما) നോടു ചോദിക്കുകയുണ്ടായി. അദ്ദേഹം പറഞ്ഞു റസൂൽ (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) കഅ്ബഃയുടെ മുറ്റത്തു നമസ്കരിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കെ ഉഖ്ബത്തുബ്നു അബീ മുഐത്ത് (عُقْبَةُ بْنُ أَبِي مُعَيْطٍ) മുന്നോട്ടു വന്ന് തിരുമേനിയുടെ ചുമലിൽ പിടിച്ചു. തന്റെ വസ്ത്രം തിരുമേനിയുടെ കഴുത്തിൽ ചുറ്റിപ്പിടിച്ച് ഊക്കോടെ കുടുക്കി വലിച്ചു. ഈ അവസരത്തിൽ അബുബക്കർ (رضي الله عنه) മുമ്പോട്ടു ചെന്നു. ഉക്വ്‌ബത്തിന്റെ ചുമലിൽ പിടിച്ച് അവനെ നബി (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) യിൽ നിന്നു തട്ടിമാറ്റി. എന്നിട്ടു പറഞ്ഞു: ഒരു മനുഷ്യൻ എന്റെ റബ്ബ് അല്ലാഹുവാണെന്നു പറയുന്നതിനാൽ നിങ്ങളദ്ദേഹത്തെ കൊല ചെയ്യുകയോ?! അദ്ദേഹം നിങ്ങൾക്കു തെളിവുകൾ കൊണ്ടുവന്നിട്ടുണ്ടുതാനും! (اَتَقْتُلُونَ رَجُلاً أَن يَقُولَ الخ) അബൂബക്കർ (رضي الله عنه) ന്റെ ഇത്തരം ചില രംഗങ്ങളെപ്പറ്റി പ്രശംസിച്ചുകൊണ്ട് അലി (رضي الله عنه) ഒരിക്കൽ പറയുകയുണ്ടായി: ‘അബൂബക്കറിന്റെ ഒരു നാഴിക സമയം, ഫിർഔന്റെ ആൾക്കാരിലെ ആ സത്യവിശ്വാസിയെപ്പോലുള്ളവനെക്കാൾ എത്രയോ ഉത്തമമായിരുന്നു. ആ മാന്യൻ തന്റെ ഈമാൻ (വിശ്വാസം) മറച്ചുവെച്ചിരിക്കയായിരുന്നു. എന്നിട്ടും അല്ലാഹു അദ്ദേഹത്തെപ്പറ്റി അവന്റെ കിത്താബിൽ പ്രശംസിച്ചു. അബൂബക്കറാകട്ടെ, തന്റെ ഈമാൻ പരസ്യമാക്കുകയും, തന്റെ ധനവും രക്തവും ചിലവഴിക്കുകയും ചെയ്ത പുരുഷനാണ്.’ (البزار و ابو نعيم) ആ സത്യവിശ്വാസിയുടെ പ്രസ്താവനയുടെ ബാക്കി ഭാഗം അല്ലാഹു തുടർന്ന് ഉദ്ധരിക്കുന്നു.

സത്യവിശ്വാസി ആദ്യം ചൂണ്ടിക്കാണിച്ചതു ഇഹലോകത്തുവെച്ച് സംഭവിക്കാവുന്ന പൊതുശിക്ഷയും, രണ്ടാമത്തേതു പരലോകശിക്ഷയും ആകുന്നു. അല്ലാഹു വഴിപിഴവിലാക്കിയവർ എന്നു പറഞ്ഞതു ആരെ ഉദ്ദേശിച്ചാണെന്നു അടുത്ത വചനങ്ങളിൽനിന്നു മനസ്സിലാക്കാം. ആ ജനത വളരെ മുമ്പു മുതൽക്കേ സത്യത്തിൽനിന്നു വ്യതിചലിച്ചു പോയിട്ടുളള ഒരു ജനതയാണെന്നും, അതുകൊണ്ടു എനിയെങ്കിലും ആ നില അവർ മാറ്റേണ്ടതുണ്ടെന്നും അദ്ദേഹം അവരെ ഓർമിപ്പിക്കുന്നു. അദ്ദേഹം തുടരുന്നു:-

ഈജിപ്തിൽ നിലവിലുളള ഖിബ്-ത്ത്വീ വർഗ്ഗത്തിന്റെയും ഫറോവ രാജകുടുംബത്തിലെ പൂർവ്വ പിതാക്കളുടെയും കാലത്തായിരുന്നു യൂസുഫ് നബി (عليه الصلاة والسلام) ഈജിപ്തിൽ ഭരണമേധാവിയായിരുന്നതും, അദ്ദേഹത്തിന്റെ കുടുംബം അവിടെ കുടി താമസമാക്കിയതും, അക്കാലത്ത് ഇവരുടെ പൂർവ്വപിതാക്കൾ യൂസുഫ് (عليه الصلاة والسلام) നബിയെ ഭരണനേതാവെന്ന നിലക്കു അനുസരിച്ചുവെങ്കിലും അദ്ദേഹത്തിന്റെ ദൗത്യമാകുന്ന തൗഹീദിൽ വേണ്ടതുപോലെ ഉറച്ചിട്ടുണ്ടായിരുന്നില്ല. അദ്ദേഹത്തിന്റെ ശേഷമാകട്ടെ, അവർ കൂടുതൽ കൂടുതൽ അതിൽനിന്നു അകന്നും കൊണ്ടിരുന്നു.അദ്ദേഹത്തിനുശേഷം ഒരു റസൂൽ വന്നേക്കുമെന്ന പ്രതീക്ഷയാകട്ടെ, വന്നാൽ സ്വീകരിക്കുവാനുളള സന്നദ്ധതയാകട്ടെ, വന്നാൽ കൊള്ളാമെന്ന ആഗ്രഹമാകട്ടെ, അവർക്കില്ലായിരുന്നു. അങ്ങിനെ, സത്യത്തിൽ സംശയാലുക്കളും, ദുർമാർഗ്ഗത്തിൽ അതിരുകവിഞ്ഞവരുമായിക്കൊണ്ടു ഒരു ദീർഘകാല പാരമ്പര്യം പുലർത്തിവന്ന ജനതയായിരുന്നു അത്. ഇങ്ങിനെയുള്ള ജനത നന്നായിത്തീരുക പ്രയാസമാണല്ലോ.

സംശയാലുക്കളും അതിര് കവിഞ്ഞവരുമെന്നു പറഞ്ഞതു ഏതു തരക്കാരെ ഉദ്ദേശിച്ചാണ്? ഇവരെ അല്ലാഹു നേര്‍വഴിയിലാക്കുകയില്ല എന്നു പറയുവാന്‍ കാരണം എന്താണ്? അടുത്ത വചനം നോക്കുക:-

സത്യം ഗ്രഹിക്കുവാൻ വേണ്ടിയോ, കൂടുതൽ വിജ്ഞാനം ലഭിക്കുവാൻ വേണ്ടിയോ അന്വേഷണബുദ്ധ്യാ ചർച്ച നടത്തുന്നതു നല്ല സ്വഭാവംതന്നെ. നേരെമറിച്ച് – അഞ്ചാം വചനത്തിൽ കണ്ടതുപോലെ – സത്യത്തെ പരാജയപ്പെടുത്തുവാനും , സ്വന്തം താല്പര്യങ്ങളെ ന്യായീകരിക്കുവാനും വേണ്ടി തർക്കം നടത്തുന്നതു എത്രമാത്രം അപലപനീയമാണെന്നു ഇതുപോലെയുള്ള ഖുർആൻ വചനങ്ങളിൽനിന്നു നല്ലപോലെ മനസ്സിലാക്കാം . അല്ലാഹുവിന്റെയും സത്യവിശ്വാസികളുടെയും കടുത്ത ശാപകോപങ്ങൾക്കു അതു കാരണമായിത്തീരുന്നു. മാത്രമല്ല, ഹൃദയത്തിലേക്കു നന്മയുടെ പ്രവേശനം പോലും അതുമൂലം തടയപ്പെടുന്നു . അതെ, ഇഹത്തിൽ അതു മനുഷ്യനെ മൃഗീയതയിലേക്കു അധഃപതിപ്പിക്കുകയും, പരത്തിൽ കാലാകാല ദൗർഭാഗ്യത്തിലേക്കു നയിക്കുകയും ചെയുന്നു.

بِغَيْرِ سُلْطَانٍ آَتَاهُم (തങ്ങൾക്കു വന്നുകിട്ടിയ അധികൃതലക്ഷ്യമൊന്നും കൂടാതെ) എന്നു പറഞ്ഞതു ശ്രദ്ധേയമാണ്. മതകാര്യങ്ങളിലും, ദൈവിക സന്ദേശങ്ങളിലും അവലംബമാക്കേണ്ടത്, അല്ലാഹുവിൽനിന്നു അവന്റെ ദൂതൻമാരായ പ്രവാചകന്മാർ മുഖേന ലഭിക്കുന്ന പ്രമാണങ്ങളാണ് – അഥവാ യുക്തിവാദങ്ങളോ, ശാസ്ത്രീയാഭിപ്രായങ്ങളോ, മറ്റേതെങ്കിലും സിദ്ധാന്തങ്ങളോ അല്ല – എന്നു ഇതിൽനിന്നു മനസ്സിലാക്കാം. وَ عِندَ الَّذِينَ آمَنُوا (സത്യവിശ്വാസികളുടെ അടുക്കലും) എന്നു പറഞ്ഞതിൽനിന്നു സത്യവിശ്വാസികൾക്കു ഒട്ടും യോജിക്കാത്ത സ്വഭാവമാണ് തർക്കം എന്നും വ്യക്തമാകുന്നു. തർക്കം നടത്തുന്നതിനെക്കുറിച്ചു അതിരു കവിഞ്ഞവൻ (مُّسْرِف), സംശയാലു (مُّرْتَابٌ), അഹംഭാവി (مُتَكَبِّرٍ), സ്വേച്‌ഛാലു (جَبَّار) , എന്നിങ്ങിനെയുള്ള ഓരോ പ്രയോഗവും അല്ലാഹുവിനു അവരോടുള്ള വെറുപ്പിന്റെ കാഠിന്യത്തെയാണ് ചൂണ്ടിക്കാട്ടുന്നത്. നബി (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) പറയുന്നു :-

١) مَا ضَلَّ قَوْمٌ بَعْدَ هُدًى كَانُوا عَلَيْهِ إِلَّا أُوتُوا الْجَدَلَ – أحمد و الترمدي و ابن ماجة

٢) “‏ مَنْ تَعَلَّمَ صَرْفَ الْكَلاَمِ لِيَسْبِيَ بِهِ قُلُوبَ الرِّجَالِ أَوِ النَّاسِ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ مِنْهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ صَرْفًا وَلاَ عَدْلاً ‏”‏ ‏- أبوا داود

(സാരം: 1. ഏതൊരു ജനതയുംതന്നെ അവർ സൻമാർഗ്ഗത്തിലായിരുന്നതിനുശേഷം തർക്കവാസന ഉണ്ടായിത്തീർന്നല്ലാതെ വഴിപിഴച്ചുപോയിട്ടില്ല. (അ; തി; ജ.)

2. ഏതൊരുവൻ പുരുഷന്മാരുടെ – അല്ലെങ്കിൽ (*) മനുഷ്യരുടെ – ഹൃദയങ്ങളെ അധീനപ്പെടുത്തുവാൻ വേണ്ടി തിരിച്ചുമറിച്ച് സംസാരിക്കുവാൻ പഠിച്ചുവോ അവനിൽനിന്നു് ഖിയാമത്തുനാളിൽ അല്ലാഹു നിർബ്ബന്ധ കർമ്മവും, ഐച്ഛിക കർമ്മവും സ്വീകരിക്കുന്നതല്ല. (ദാ.)

(*) നിവേദകന്റെ സംശയമാണിത്. നബി (صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ) ഉപയോഗിച്ച പദം ഈ രണ്ടിലൊന്നായിരുന്നു എന്നു താൽപര്യം.